The decision regarding migration was taken under compulsion, in order to prevent the harmful acts of Armenians, who stabbed the Ottoman State that was their own state, in order to establish an independent Armenia. Documents confirm how the Russians and the Entente States deceived and provoked Armenians. (1)
The Armenians who were deceived by such promises as to be given the lands they obtained during the War and that their independence to be recognized; established a number of revolutionary societies (2). Armenians, who started their terrorist activities before the immigration process, continued these activities even during the immigration. They collaborated with the enemy both in the border areas and in the inner regions, and applied genocidal activities to the Moslem people (3).
Ottoman Government decided to compile the documents expressing the cruelties of the Armenians in a book and requested the documents and photographs of Armenian massacres (4). Those documents and photographs collected in a book and published under the title of Ermeni Komitelerinin Faaliyetleri ve Ihtilal Hareketleri/ Mesrutiyetin Ilanindan Once ve Sonra (5).
Armenian cruelties continued after the First Wold War as well. In fact, one of the most striking examples of such activities is the one committed in Nahcivan by an Armenian band of 1.200 people under the command of an Armenian named Hanov (6). Furthermore, it is understood from the telegraphs dispatched on 3 and 7 March 1920 respectively by Mümtaz Bey who was then the acting Governor of “Mamuretül Aziz” Province, that the Armenians protected by the French Forces in the region were then under the delmion of establishing an independent Armenia from Clicia to Adana provinces (7).
Upon such developments, Enver Pasha, acting Head Commander, in order to find a solution to this problem, sent the following note to Talat Pasha on May 2, 1915.
“Armenians domiciled around Lake Van, and in Van Provincial Governorate are always ready for an uprising. I think that the Armenians should be moved from these places, and centers of revolt be dissipated. According to the information given by the 3rd Army Command, the Russians caused the Moslems within their own boundaries to immigrate over our boundaries in miserable conditions. Both as a retaliation to this act, and to ensure the aim I mentioned above, either the said Armenians should be transported into the Russian land together with their families; or they should be distributed in the various regions in Anatolia also with their families. I kindly request from you the selection of the most suitable alternative and act accordingly. However, I personally prefer that the revolting people and their families be sent beyond our borders; and Moslem people their families be re-settled in their place” (8).
With this letter, which may be accepted as the first sign of the intention of immigration process, Enver Pasha requested of dispersion of Armenians in order to avoid their uprising act. According to the said letter, it is clear that the implementations would be made only in locations where the Armenians revolted; and it was carried out accordingly.
Talat Pasha, not wishing to waste time due to the urgency and importance of the matter, initiated the re-settlement implementation without waiting for the resolution of the Parliament hence did not hesitate to undertake such a heavy responsibility by himself (9). Talat Pasha, who took first considered to start immigration of the Armenians domiciled in Van, Bitlis and Erzurum regions out of the War area. He informed Tahsin Bey, Cevdet Bey and Mustafa Abdulhalik Bey, Governors of Erzurum, Van, and Bitlis Provinces respectively on the matter by cryptic communiqués dd. May 9, 1995. Talat Pasha in his above — mentioned cryptic message communicated that the Armenians concentrated in certain regions to start revolts and uprising were decreed to immigrate towards the south, and that every possible assistance should be given to the Governors in order for this decree to be implemented. Talaat Pasha noted that a communiqué concerning the issue was sent to the Supreme Military Command to the Commanders of the 3rd and 4th Armies. He informed that it would be advantageous if the implementation was undertaken in areas to cover the southern part of Erzurum along with Van, the critical sub-provinces in Bitlis, and especially the vicinities of Mus, Sasun, and Talori; and requested from the Governors to immediately initiate the implementation in cooperation with the army commanders.
Furthermore, Talat Pasha issuing a cryptic communiqué to the 4th Army Command dated 23 May 1915, listed the location requested to be evacuated as follows:
1. The provinces of Erzurum, Van ad Bitlis;
2. The subdivision of Maras excluding the city of Maras;
3. Villages and towns within the boundaries of the sub provinces of; Iskenderun, Beylan (Belen), Cisr-i Sugur and Antioch excluding the central sub province of the Province of Aleppo;
4. The sub-divisions of Adana, Mersin, Kozan and Cebel-i Bereket excluding the cities of Adana, Sis (Kozan) and Mersin;
Accordingly; Armenians evacuated from Erzurum, Van and Bitlis were decreed to be transferred to the southern part of Mousul along with the sub-division of Zor and sub-division of Urfa excluding the central city: and the Armenians evacuated from the vicinities of Adana, Aleppo and Maras to be transferred to the eastern part of the Province of Syria along with the eastern and southeastern part of the Province of Aleppo. To supervise and manage the immigration process, State Inspectors, Ali Seydi Bey and Hamid Bey were appointed to the Adana region, and to the regions of Aleppo and Maras, respectively.
It was stipulated that the Armenians arriving at the new locations of resettlement were to be settled either in the houses that they would build in the existing villages or towns; or in the villages that they would re-establish in the locations identified by the government; and that the Armenian villages were to be at least of 25 km away from the Baghdad Railway.
The protection of lives and properties of Armenians following the process of immigration, and provision of their needs such as food, drink and rest were left to the regional authorities along the transfer route. It was decreed that the immigrating Armenians to be allowed to carry along all of their belongings and arrangements about their established properties were to be prepared and submitted to the authorities concerned (11).
In order for the immigrating Armenians not to re-constitute dens of conspiracy, the Supreme Military Command communicated a letter dated 26 May 1915 to the Ministry of Interior, considering the following aspects:
1. The population of the Armenians in the locations they newly immigrated to should not be in excess of 10% of the population of the existing tribes and Moslems.
2. The villages the Armenians to be re-established should not be bigger than fifty houses each.
3. The Armenian immigrant families should not change houses either for the purposes of travel or transfer (12).
A short while after the Ministry of Interior’s measures were came in force, Russian, French and English governments issued a joint declaration stating that in the Eastern and Southeastern Anatolia, which they referred as “Armenia”, Armenians had been killed with in a month. In addition, they declared that the Ottoman Government is responsible for these events (13).
Upon the spread of the issue in international arena in this manner, Talaat Pasha, sent a communiqué dated 26 May 1915 to the Prime Ministry in order to provide a legal basis for the implementation of the immigration (14). In this communiqué, having stated that the invaders promoted discrimination among the Armenians, who were Ottoman citizens, and assisted them, in order to realize their invasory desires; that the uprising Armenians took variety of means to hinder the progress of the operation of the Turkish Army fighting against the enemy; that they abstracted the transport of food items, weapons and ammunition to the soldiers, that they collaborated with the enemy; that a group of them joined the enemy rank, and organized armed attacks against the military units and innocent civilians; that they massacred and pillaged in cities and towns; and that they provided food to the enemy navy and disclosed critical military zones to the enemy, Talaat Pasha noted that a radical measure needed to be taken for the security of the state and on this account, the Armenians rioting in war zones needed to be immigrated to other regions.
This communiqué of the Ministry of Interior was submitted immediately to the Parliament along with another communiqué written by the Prime Ministry. Talat Pasha’s statement having been reiterated in the Prime Ministry’s communiqué, it was expressed that the initiation of the immigration implementation was rightly made for the security of the state and that it was necessary to implement this policy methodically and systematically. (15) And the Parliament decreed to ratify the implementation on the some date.
In the Parliamentary decree, it was noted that it absolutely necessary to block through effective methods such harmful activities for having a negative impact on the existence and the security of the state, and that the measures by the Ministry of Interior on this account were rightfully and duly taken. Furthermore, a communiqué was issued regarding the determination of the immovable properties owned by the immigrating Armenians by a commission to be appointed, and the creation of job opportunities suitable for the conditions of the Armenians in their new locations, and the assistance to be given on the account of Immigrant’s Compensation. It was requested that an order to be written to those concerned in order to ensure the implementation of immigration securely (16).
The following communiqué dated 30 Mays 1915 sent by the Prime Ministry to the Ministry of Interior, Ministry of War and the Ministry of Finance, the regulations of implementation of the immigration were stated: (17)
a) The Armenians shall be transported to the regions allocated in a comfortable manner, ensuring the security of their lives and property.
b) Their food and drink expenses shall be covered by the Immigrant’s Compensation until they settle in their new houses.
c) Real estate and land shall be provided for them in accordance with their former financial status.
d) The government shall build houses for those in need, and provide seeds, and agricultural equipment for the farmers and agricultural experts.
e) The movables they left behind shall be delivered, and after the determination of their immovable properties settled, these shall be distributed among the Moslem immigrants to be setting in their place. Income generating from places that are not within the expertise of these immigrants such as olive, mulberry and orange groves, vineyards, shops, inns, factories and warehouse shall be either auctioned or rented and their compensations shall be recorded in deposit by savings fund to be paid to their owners.
f) Special commissions shall implement all these issues and an order shall be issued in this regard.
YER DEĞİŞTİRMENİN NEDENLERİ VE İLK UYGULAMALAR
Yer değiştirme kararı, bağımsız Ermenistan kurma düşüncesiyle, savaş içindeki kendi devletlerini arkadan vuran Ermenilerin verdikleri zararı önlemek gayesiyle zorunlu olarak alınmıştır. Ruslar ve İtilaf Devletleri'nin Ermenileri nasıl kandırdıkları ve kışkırttıkları, belgeleriyle sabittir(1). Savaşta ele geçirdikleri yerlerin kendilerine verileceği ve bağımsızlıklarının tanınacağı gibi vaatlere kanan Ermeniler, birçok ihtilâl cemiyeti kurmuşlardır(2). Ermeniler, yer değiştirme öncesinde başlattıkları tedhiş faaliyetlerini, göç sırasında da sürdürmüşlerdir. Gerek sınır bölgelerinde, gerek iç bölgelerde düşmanla işbirliği yapmışlar; müslüman halka karşı katliâmlarda bulunmuşlardır(3).
Ermenilerin yaptıkları mezalimi anlatan belgeleri bir kitapta toplamaya karar veren Osmanlı Hükümeti, bütün illere yazılar yazarak; Ermeni katliamlarını anlatan belge ve fotoğrafların gönderilmesi istemiştir(4). Toplanan belge ve fotoğrafların ışığında "Ermeni Komitelerinin Faaliyetleri ve İhtilal Hareketleri / Meşrutiyet'in İlanından Önce ve Sonra" adıyla bir kitap yayınlanmıştır(5).
Ermeni mezalimi Birinci Dünya Savaşı'ndan sonra da devam etmiştir. 1920'de Hanov adlı bir Ermeni komutasında Nahçıvan'a giden 1.200 kişilik birliğin, oradaki müslümanlara yaptıkları mezalim bunun en çarpıcı örneklerinden biridir(6). Ayrıca 3 ve 7 Mart 1921 tarihlerinde Mamuretülaziz (Elazığ) vilâyeti vâli vekili Mümtaz Bey'in gönderdiği telgraflardan, Fransızların korumasına giren Ermenilerin Kilikya'dan Adana'ya kadar bağımsız bir Ermenistan hayali içinde bulundukları anlaşılmaktadır(7).
Bu gelişmeler üzerine, Başkomutan Vekili Enver Paşa duruma bir çare bulmak amacıyla, 2 Mayıs 1915'te İçişleri Bakanı Talat Paşa'ya şu yazıyı göndermiştir:
"Van gölü etrafında ve Van valiliğince bilinen belirli yerlerdeki Ermeniler, isyanlarını sürdürmek için daima toplu ve hazır bir haldedirler. Toplu halde bulunan Ermenilerin buralardan çıkarılarak isyan yuvasının dağıtılması düşüncesindeyim.
3. Ordu komutanlığının verdiği bilgiye göre Ruslar 20 Nisan 1915'te kendi sınırları içindeki müslümanları sefil ve perişan bir halde sınırlarımızdan içeriye sokmuşlardır. Hem buna karşılık olmak ve hem yukarıda belirttiğim amacı sağlamak için, ya bu Ermenileri aileleriyle birlikte Rus sınırı içine göndermek, yahut bu Ermenileri ve ailelerini Anadolu içinde çeşitli yerlere dağıtmak gereklidir.
Bu iki şekilden uygun olanın seçilmesini ve uygulanmasını rica ederim. Bir mahzur yoksa isyancıların ailelerini ve isyan bölgesi halkını sınırlarımız dışına göndermeyi ve onların yerine sınırlarımız içine dışarıdan gelen müslüman halkın yerleştirilmesini tercih ederim(8)".
Yer değiştirme uygulamasının ilk işareti sayabileceğimiz bu yazı ile Enver Paşa, Ermenilerin isyan çıkaramayacak şekilde dağıtılmalarını istemektedir. Söz konusu yazıya göre uygulama yalnızca Ermenilerin isyan ve karışıklık çıkardıkları yerlerde yapılacaktır. Nitekim öyle de olmuştur.
Durumun önemi ve aciliyeti nedeniyle zaman kaybetmek istemeyen Talat Paşa, Meclis'ten henüz bir karar çıkmadan yer değiştirme uygulamasını başlatmış ve bu çok ağır sorumluluğu tek başına üzerine almaktan kaçınmamıştır(9).
Öncelikle Van, Bitlis ve Erzurum bölgelerinde bulunan Ermenilerin savaş bölgesi dışına çıkarılması konusunu ele alan Talat Paşa, 9 Mayıs 1915'te gönderdiği şifre emirlerle Erzurum Valisi Tahsin Bey, Van Valisi Cevdet Bey ve Bitlis Valisi Mustafa Abdülhalık Bey'i konu hakkında bilgilendirmiştir. Talat Paşa söz konusu şifrelerinde, isyan ve ihtilal yapmak için bazı bölgelerde toplu halde bulunan Ermenilerin güneye doğru göç ettirilmesinin kararlaştırıldığını, kararın derhal uygulanması için vâlilere mümkün olan her türlü yardımın yapılması gerektiğini bildirmiştir.
Başkomutanlık'tan 3. ve 4. Ordu Komutanlarına konuyla ilgili bildiri yazıldığını kaydeden Talat Paşa, faydalı sonuçlar verecek bu uygulamanın, Van'la birlikte Erzurum'un güney kısmı, Bitlis'e bağlı önemli kazalar, özellikle Muş, Sasun ve Talori civarını da kapsamasının iyi olacağına dikkat çekmiş ve valilerden ordu komutanlarıyla işbirliği yaparak derhal uygulamaya başlamalarını istemiştir(10).
Ayrıca 23 Mayıs 1915'te 4. Ordu Komutanlığına bir şifre gönderen Talat Paşa, boşaltılmasını istediği yerleri şu şekilde belirtmiştir:
- Erzurum, Van ve Bitlis vilâyetleri;
- Maraş şehir merkezi hariç olmak üzere Maraş sancağı;
- Halep Vilâyetinin merkez kazası hariç olmak üzere İskenderun, Beylan (Belen), Cisr-i Şugur ve Antakya kazaları dahilindeki köy ve kasabalar;
- Adana, Sis (Kozan) ve Mersin şehir merkezleri hariç olmak üzere Adana, Mersin, Kozan ve Cebel-i Bereket sancakları.
Buna göre; Erzurum, Van ve Bitlis'ten çıkarılan Ermenilerin, Musul'un Güney kısmı ile Zor sancağı ve Merkez hariç olmak üzere Urfa sancağına; Adana, Halep, Maraş civarından çıkarılan Ermenilerin ise Suriye vilâyetinin doğu kısmı ile Halep vilâyetinin doğu ve güneydoğusuna nakledilecekleri kararlaştırılmıştır. Göç işlemlerini denetlemek ve yönetmek üzere Mülkiye Müfettişlerinden Ali Seydi Bey Adana bölgesine, Hamid Bey ise Halep ve Maraş bölgesine atanmıştır.
Yeni yerleşim bölgelerine ulaşan Ermenilerin, bölgenin durumuna göre ya mevcut köy ve kasabalarda inşa edecekleri evlere ya da hükümet tarafından belirlenecek yerlerde yeniden kuracakları köylere yerleştirilmeleri ve Ermeni köylerinin Bağdad demiryolundan en az 25 km. uzakta olması şart koşulmuştur.
Yer değiştirmeye tabi tutulan Ermenilerin can ve mallarının korunması, yeme, içme ve dinlenmelerinin sağlanması sevk güzergahında bulunan bölgesel yöneticilere bırakılmıştır. Yerleri değiştirilecek Ermenilerin bütün taşınabilir mal ve eşyalarını birlikte götürebilecekleri ve taşınmaz malları konusunda da ayrıntılı bir emir yazısı hazırlanarak ilgili yerlere ulaştırılması kararlaştırılmıştır(11).
Başkomutanlık, yerleri değiştirilen Ermenilerin yeniden fesat yuvaları oluşturmamaları için 26 Mayıs 1915'te İçişleri Bakanlığı'na bir yazı göndererek şu konuların dikkate alınmasını istemiştir:
- Ermenilerin gönderildikleri yerlerdeki nüfusu oradaki aşiret ve müslüman sayısının %10 oranını geçmemelidir.
- Göç ettirilecek Ermenilerin kuracakları köylerin her biri elli evden çok olmamalıdır.
- Ermeni göçmen aileleri seyahat ve nakil suretiyle de olsa ev değiştirmemelidir(12).
İçişleri Bakanlığı'nın bütün bu önlemleri uygulamaya koyduğu günlerde, 24 Mayıs 1915'te ortak bir bildiri yayınlayan Rusya, Fransa ve İngiltere Hükümetleri, bir aydan beri "Ermenistan" diye adlandırdıkları Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Ermenilerin öldürüldüklerini ve olaylardan Osmanlı Hükümeti'ni sorumlu tutacaklarını açıklamışlardır(13).
Konunun bu şekilde uluslar arası bir boyut kazanması üzerine Talat Paşa, yer değiştirme uygulamasının yasal bir zemine oturtulması amacıyla hazırladığı bir yazıyı 26 Mayıs 1915'te Başbakanlığa gönderdi(14).
Talat Paşa yazısında, "Osmanlı topraklarına göz diken istilâcıların emellerini gerçekleştirmek için Osmanlı vatandaşı olan Ermeniler arasına ayrımcılık soktuklarını ve yardım ettiklerini; isyan eden Ermenilerin düşmana karşı savaşan Türk ordusunun harekâtını güçleştirmek için her çeşit engellemeleri yaptıklarını; askere gıda maddesi, silah ve mermi ulaştırılmasını engellediklerini; düşmanla işbirliği yaptıklarını; bir kısmının düşman saflarına katıldıklarını, askerî birliklere ve masum halka silâhlı saldırıda bulunduklarını; şehir ve kasabalarda katliam ve yağmacılık yaptıklarını; düşmanın deniz kuvvetlerine gıda maddesi temin ettiklerini ve önemli askeri bölgeleri düşmana gösterdiklerini" açıkladıktan sonra, devletin selâmeti için köklü önleme gereksinim duyulduğunu ve bunun için, savaş bölgesinde olaylar çıkaran Ermenilerin başka bölgelere göç ettirilmesine karar verildiğini ifade etmiştir.
İçişleri Bakanlığı'nın bu yazısı, Başbakanlık tarafından kaleme alınan bir başka yazı ile derhal Meclis'e ulaştırılmıştır. Başbakanlık yazısında Talat Paşa'nın ifadeleri tekrarlandıktan sonra, devletin selâmeti için uygulanmasına başlanılan yer değiştirme uygulamasının yerinde olduğu ve bunun bir yöntem ve kurala bağlanmasının gerektiği dile getirilmiştir(15). Meclis de aynı tarihte uygulamayı kabul eden bir karar almıştır.
Meclis'in bu konu ile ilgili kararnamesinde, devletin varlığının ve güvenliğinin sağlanması uğrunda yapılan mücadeleye, kötü etkisi olan bu gibi zararlı faaliyetlerin önüne etkili yöntemlerle geçilmesinin kesinlikle gerekli olduğu ve İçişleri Bakanlığınca bu konuda alınan önlemlerin son derece doğru ve yerinde olduğu belirtilmiştir. Ayrıca, yerlerinden çıkarılan Ermenilerin gayrimenkul mallarıyla ilgili bir bildiri yayınlanarak, belirlenecek komisyonlar tarafından tespitinin yapılması ve gönderilen Ermenilere gittikleri yerde durumlarına uygun iş sahalarının açılması ve Göçmen Ödeneği'nden kendilerine yardım yapılması kararının alındığı ifade edildikten sonra, göçün güven içinde yapılması konusunda ilgililere gerekli emrin yazılması istenmiştir(16).
Başbakanlık'tan 30 Mayıs 1915 tarihinde İçişleri, Harbiye ve Maliye Bakanlıklarına yazılan yazıda yer değiştirme uygulamasının nasıl yapılacağı şöyle anlatılmıştır(17):
- Ermeniler kendilerine ayrılan bölgelere can ve mal güvenlikleri sağlanarak rahat bir şekilde nakledileceklerdir.
- Yeni evlerine yerleşene kadar yeme-içme giderleri Göçmen Ödeneği'nden karşılanacaktır.
- Eski malî durumlarına uygun olarak kendilerine emlâk ve arazî verilecektir.
- İhtiyaç sahipleri için hükümet tarafından ev inşa edilecek, çiftçi ve ziraat erbabına tohumluk, alet ve edevat sağlanacaktır.
- Geride bıraktıkları taşınır malları kendilerine ulaştırılacak, taşınmaz malları ve değerleri belirlendikten sonra, buralara yerleştirilecek olan müslüman göçmenlere paylaştırılacaktır. Bu göçmenlerin uzmanlık alanları dışında kalan zeytinlik, dutluk, bağ ve portakallıklarla, dükkân, han, fabrika ve depo gibi gelir getiren yerler, açık arttırma ile satılacak veya kiraya verilecek ve bedelleri sahiplerine ödenmek üzere mal sandıklarınca emanete kaydedilecektir.
- Bütün bu konular özel komisyonlarca yürütülecek ve bu hususta bir emir yazısı hazırlanacaktır.
KAYNAK:
Halaçoğlu, Prof. Dr. Yusuf-; Ermeni Tehcirine Dair Gerçekler (1915), TTK Yayını, Ankara 2001.
DİPNOTLAR
1) Şifre Kalemi., nr. 45/115 (23 Eylül 1916 tarihli telgrafla, Van, Bitlis, Mamuretülaziz (Elazığ), Adana, Diyarbekir ve Sivas eyâletlerine bu hususta bildiri göndermiştir).
2) DH. EUM. 2. Şube, Dosya 1, belge 45/2 (bk. belge 670).
3) Şifre Kalemi., nr. 61/50 ; nr. 62/24; nr. 63/175; nr. 64/92; nr. 64/163; nr. 64/194; nr. 66/51; nr. 46/56; nr. 66/192; BA, BEO, nr. 343464 (bk. belge 784).
4) Şifre Kalemi., nr. 62/57; nr. 62/58; nr. 63/241.
5) İstanbul 1916. Aynı eser Fransızca olarak 1917'de yine İstanbul'da yayınlandı. İsmet Parmaksızoğlu tarafından "Ermeni Komitelerinin İhtilâl Hareketleri ve Besledikleri Emeller" adıyla sadeleştirilerek yayınlandı (Ankara 1981).
6) 1 Şubat 1920'de İçişleri Bakanlığı'ndan Başbakanlığa gönderilen yazı (BA, BEO, nr. 341351).
7) Emniyet, Dosya 2 F/3; Emniyet, Dosya 2 F/5 bk. belge 799 ve 800).
8) ATBD, Aralık 1982, sayı 81, belge 1830.
9) Bayur, Aynı eser, III/3, 38.
10) G. K., nr. 52/200; nr. 52/281-282.
11) G. K., nr. 53/94.
12) Genelkurmay, nr. 1/1, KLS 44, Dosya 207, F. 2-3, nakleden, K. Gürün, Aynı eser, s. 213.
13) Bayur, Aynı eser, III/3, s. 37.
14) BA, BEO, nr. 326758.
15) Millet Meclisi Kararnamesi, Defter nr. 198, karar sıra nr. 163 (bk. belge 123); Bayur, Aynı eser, III/3, s.37-38; Gürün, Aynı eser, 213-214.
16) Bayur, Aynı eser, III/3, s. 40-42.
17) BA, BEO, nr. 326758
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder